LTS: Xung quanh câu chuyện Định vị người trẻ thời khủng hoảng, ông Nguyễn Trần Bạt – chuyên gia kinh tế, Chủ tịch InvestConsult Group – đưa ra quan điểm về các vấn đề như vị trí của lớp trẻ, chính sách thu hút tài năng, v.v…
Đừng kỳ vọng môi trường vô trùng
– Ông đánh giá vị trí của lớp trẻ trong bối cảnh hiện nay ra sao? Với vị trí đó, họ đã nhận được sự quan tâm thích đáng của xã hội và các nhà lãnh đạo hay chưa?
– Theo tôi, lớp trẻ hiện nay đang đứng ở vị trí tiền phương của toàn bộ các tiến trình, hoạt động và phát triển của xã hội. Trước hết họ đứng ở tiền phương trong sự chịu đựng những khó khăn chúng ta đang gặp phải. Họ vất vả, họ rất đáng được hỗ trợ, rất đáng được nghiên cứu và phân tích một cách khoa học.
Độ tuổi 25 – 35 của lớp trẻ chính là khoảng thời gian bản lề trong toàn bộ quá trình của một con người. Họ phải có gia đình để tạo lập hạnh phúc, phải xây dựng cơ sở vật chất ban đầu cho bản thân và gia đình. Họ buộc phải có công việc để thực hiện tất cả những điều đó.
Bởi thế, quan tâm đến lớp trẻ là một trong những quan tâm quan trọng nhất, để từ đó xác định xã hội chúng ta còn tỉnh táo, bình thường nữa hay không. Bỏ rơi lớp trẻ là dấu hiệu tiêu cực nhất trong tất cả mọi sự tiêu cực.
Tôi cho rằng, lúc này đặt ra vấn đề địa vị, tình thế, các điều kiện cơ bản của lớp trẻ chắc chắn là một vấn đề được xã hội hoan nghênh, nếu chúng ta xem xét nó một cách nhân văn, thiện chí, và có trách nhiệm.
Vấn đề đặt ra là, ở vị trí tiền phương như vậy thì lớp trẻ phải chịu đựng như thế nào? Và chúng ta có thể khuyên lớp trẻ nên có thái độ ra sao.
Cần nói rằng, dân tộc chúng ta có một quá trình hết sức khốc liệt. Từ đầu thế kỷ 20, những thanh niên thế hệ của những người như cố tổng bí thư Trường Chinh, Lê Duẩn đã phải hi sinh thân mình, chịu đựng nhiều thứ phức tạp hơn chúng ta bây giờ. Nhưng thuận lợi của họ là họ có trước mắt một hình hài đất nước để đi tìm.
Chuyên gia kinh tế Nguyễn Trần Bạt
Lớp trẻ bây giờ không phải không có một nhu cầu tinh thần giống như thế hệ ấy. Từ bên trong đời sống tinh thần của mình, họ tự giao cho mình những nhiệm vụ không hề thua kém, không hề thiếu sự thiêng liêng, đẹp đẽ. Có lẽ đôi chỗ họ chưa chuẩn mực về mặt thái độ thể hiện, nhưng động lực tinh thần của họ phong phú, đẹp đẽ và phức tạp không hề kém các thế hệ đi trước. Phải chăng thế hệ trẻ hiện nay là hậu duệ tinh thần của thế hệ trẻ đầu thế kỷ 20.
Tôi tự hào theo dõi tất cả các diễn biến tinh thần của thế hệ trẻ. Thế hệ trẻ của chúng ta đang hiện đại, hiểu biết dần lên, họ biết học, biết tìm nơi để học, biết trang bị cho mình những kiến thức rất hiện đại. Họ háo hức và cũng rất giỏi giang trong việc sử dụng phương tiện của thời đại để tiếp cận những vấn đề mà họ quan tâm.
Đặc biệt họ vẫn giữ được những điểm tích cực vốn có của người Việt đối với những vấn đề liên quan đến đời sống, vận mệnh, chủ quyền đất nước. Họ đúng hay sai còn là vấn đề cần bàn, và tùy theo các quan điểm, sự tinh tế của các kế sách chính trị mà đôi khi các nhà lãnh đạo không phổ biến cho lớp trẻ biết.
Tuy nhiên, tôi nghĩ từ trong sâu xa, các nhà chính trị, các lãnh đạo của chúng ta luôn bị hấp dẫn bởi sức trẻ. Có thể vì những lý do chính trị, lý do tinh tế của kế sách chính trị mà họ không thể hiện ra ngoài. Nhưng tôi không tin những người có tinh thần trách nhiệm với đất nước lại vô cảm với thế hệ trẻ, với thái độ chính trị của thế hệ trẻ.
Cùng với thời gian, bằng sự cố gắng rất đáng ngợi khen của thế hệ trẻ, tôi nghĩ năng lực lao động của XH chúng ta sẽ dần được cải thiện, nâng cao để chúng ta không còn là thị trường lao động rẻ. Suy cho cùng, những ai không biết tin tưởng, kỳ vọng, không vun xới, đầu tư vào thế hệ trẻ thì chắc chắn là không khôn ngoan.
– Ông có nói các nhà lãnh đạo quan tâm và bị thu hút về phía người trẻ. Tuy nhiên, có những sự việc thực tế dường như thể hiện ngược lại. Chẳng hạn gần đây là “cú sốc” chạy công chức 100 triệu, sau đó kết luận thanh tra lại là không có hiện tượng này. Ông nhìn nhận câu chuyện này thế nào? Theo ông, những chuyện như vậy tác động đến tâm lý, niềm tin của giới trẻ ra sao?
– Trước hết theo tôi, giới trẻ không phải là một lực lượng đòi hỏi một môi trường vô trùng để đảm bảo cho họ sống an toàn. Lớp trẻ buộc phải lặn lội, “chui” vào tất cả những không gian, ngõ ngách, đầy rẫy những phức tạp. Chúng ta đừng kỳ vọng có một môi trường vô trùng cho lớp trẻ và môi trường như vậy cũng không tốt cho quá trình rèn luyện bản lĩnh của họ.
Chạy 100 triệu là một thực tế và việc không tìm ra ai chạy cũng là một thực tế. Trong một phát biểu mới đây của tôi trên Đài tiếng nói VN về vấn đề tái xác lập một số cơ quan của Đảng, tôi nói rằng chúng ta là một quốc gia mất trộm rất nhiều nhưng không bắt được kẻ trộm, bởi đôi khi kẻ trộm nhiều quá, không phát hiện lẫn nhau được. Và đó chính là một tín hiệu vô cùng nguy hiểm cho một xã hội – xã hội không đủ năng lực bắt kẻ trộm.
Hiện chúng ta huy động toàn Đảng, toàn quân, toàn dân tham gia chiến đấu chống các hiện tượng tiêu cực, tham nhũng. Nhưng chiến đấu cũng không phải để bắt kẻ trộm.
Ở khía cạnh khác, tôi cho rằng biến một tên kẻ trộm thành người lương thiện khó hơn nhiều so với việc đi bắt kẻ trộm. Bản thân tôi không xung vào đội quân “bắt trộm”, mà cố gắng tham gia một ê-kíp khác – ê-kíp làm hoàn lương những kẻ đã trót lấy trộm.
Quan niệm về tài năng là năng lực của lãnh đạo
– Trong việc thu hút tài năng trẻ, chúng ta cũng đã có những động thái, chính sách tích cực. Nhưng nhiều người đánh giá chúng chưa đem lại hiệu quả lớn, chẳng hạn thống kê cho thấy chính sách trải thảm đỏ của HN mới chỉ thu hút được khoảng 10% số thủ khoa. Tuy nhiên, khoan chưa bàn về hiệu quả, theo ông, cái nền tảng để cấu thành nên chính sách, đó là quan niệm về tài năng của chúng ta hiện nay đã ổn chưa?
– Tôi nghĩ tài năng và quan niệm về tài năng cũng là một năng lực, và đó là năng lực của những người lãnh đạo, những người đưa ra các tiêu chuẩn để định nghĩa tài năng và đưa ra các quy chuẩn để tuyển chọn và sử dụng họ.
Cũng cần nói rằng, không phải cứ tất cả nhân viên trong một công ty, một cơ quan đều tài năng cả là tốt. Bởi thứ nhất, xét về mặt nào đó, như vậy là không công bằng trong việc phân bố tài năng. Xét trên trên một diện rộng, như quốc gia chẳng hạn, mà tài năng “chất đống” ở một khu vực, còn khu vực khác lại không có cũng không phải dấu hiệu tích cực.
Thứ hai là về mặt cấu trúc vi mô của một nhóm làm việc, thì tất cả mọi người đều tài năng cũng không phải dấu hiệu tốt. Bởi suy cho cùng, trong quá trình hoạt động, con người luôn luôn cần những yếu tố chỉ huy. Vậy cấu trúc một nhóm làm việc, hay các tài năng trong một nhóm làm việc như thế nào là vấn đề khoa học, chứ không đơn thuần là thiện chí chính trị.
Nếu chúng ta tập trung hết các soloist (nghệ sĩ hát solo) vào một dàn hợp xướng thì đó là dấu hiệu tan rã, rối loạn của dàn hợp xướng. Trong một dàn hợp xướng vài trăm người, chỉ cần một vài người hát solo thôi. Vì thế cũng đừng nghĩ khi anh đứng ở vị trí soloist thì anh có cương vị cao.
Kẻ tạo ra tính khuynh hướng trong sự phát triển của một ê-kíp, một cộng đồng đôi khi giữ những cương vị rất phụ, rất kín đáo. Tôi lấy ví dụ, trong một nhóm đào đất, sự xuất hiện một cô gái đẹp trong nhóm sẽ khiến những người đào đất quên mệt. Thế nhưng nếu cô gái cũng hì hục vác đất, thì nhiều lắm cũng chỉ vác thêm được 1 hòn đất to, mà không làm cho hàng trăm con người còn lại quên mệt khi vác đất.
Đội ngũ sử dụng các thủ khoa quan trọng hơn bản thân thủ khoa. Ảnh minh họa
Cho nên, sử dụng những người tài thế nào trong một ê-kíp, một cơ cấu, một nhóm xã hội là vô cũng quan trọng. Bây giờ chúng ta hơi loạn tài năng, bởi chúng ta không chỉ ra được tiêu chuẩn của tài năng. Chúng ta lấy các tiêu chuẩn hình thức như tiến sĩ hay thạc sĩ, hay thủ khoa, v.v… làm căn cứ, nhưng tôi không cho đó là tiêu chuẩn của tài năng.
Bản thân tôi đã từng rất “khổ sở” vì những thủ khoa. Bởi vì suy ra cho cùng, cái thủ khoa đó có phải thủ khoa thật không, và thứ hai, thủ khoa trong thi cử và thủ khoa trong đời sống lao động là khác nhau.
Nhưng cũng đừng “lên án” việc HN chỉ tuyển được 10% thủ khoa. May mà chỉ tuyển được 10%, chứ tuyển được 90% thủ khoa là HN “toi”.
Dù thế nào, HN cũng đã thể hiện họ kính trọng các thủ khoa, và chỉ cần thông điệp đó thôi cũng đã đủ tích cực. Nhưng cũng phải cẩn thận, nếu không mọi người sẽ cố gắng trở thành thủ khoa bằng cách mua vị trí ấy. Mà “chạy” công chức hết 100 triệu, theo như con số của anh Trần Trọng Dực, nhưng nếu đạt thủ khoa sẽ “mua” được cả hai thứ thì chắc phải “đắt” hơn.
Vì vậy, tôi vẫn nhấn mạnh rằng cái quan trọng nhất mà chúng ta quên mất là đội ngũ sử dụng lao động. Đội ngũ sử dụng các thủ khoa ấy quan trọng hơn bản thân thủ khoa.
– Vậy còn quan niệm về tài năng của ông thì sao? Trong hoạt động tuyển dụng cho doanh nghiệp mình, ông lấy tiêu chí tài năng là gì?
– Tôi không đặt ra vấn đề về tài năng. Tôi đo tài năng bằng hiệu quả, không phải bằng bằng cấp, thành tích thi cử. Vì thế tôi không quan tâm việc người dự tuyển có bằng gì, đạt loại nào.
Tôi quan tâm thực dụng hơn. Chẳng hạn việc người đó có biết tiếng Anh, đọc được văn bản bằng tiếng Anh không, bởi công ty tôi chủ yếu làm việc với doanh nghiệp nước ngoài. Tôi quan tâm đến hiệu quả, đến năng lực phản ứng, đến độ nhạy của sự phản ứng của người lao động trong công việc họ làm.
Đôi khi đừng nhầm lẫn giữa học giỏi và làm giỏi. Học giỏi là một sự trau chuốt CV (lý lịch) của mình, mà trau chuốt CV là để đi xin việc chứ không phải để đi làm việc.
Bởi khi làm việc người ta phải trả lời, giải quyết những bài toán rất thực tế. Chẳng hạn, làm thế nào để không thành một kẻ hối lộ mà lại có quan hệ với các yếu nhân, hoặc những người có ích cho công việc của mình là một tài năng. Đánh giá các đồng nghiệp của mình công bằng và tập hợp họ trong một nhóm làm việc một cách vui vẻ, êm thuận, cũng là một tài năng.
Vì vậy, tôi cho rằng tài năng là một khái niệm rất ít giá trị quan liêu, ít tính lý thuyết suông, mà nó là một năng lực có mặt ở hiện trường công tác của mọi cương vị.
Tuy nhiên, chúng ta cũng không “dè bỉu”, từ chối những thành tựu trong thi cử. Chúng ta khuyến khích điều ấy, bởi phải nói rằng những người có những điều ấy rồi thì họ hội tụ một số điều kiện tích cực. Nhưng đó không phải là điều kiện đủ cho việc hoàn tất tốt một cương vị.
Tôi nghĩ, đối với con người, việc quan niệm những thành tích xuất sắc trong học hành, thi cử được biểu dương như yếu tố chủ chốt để có thể tuyển chọn, thành đạt, v.v… là một cái gì đó hơi thiếu nhân văn.
Sự nhân văn đòi hỏi con người phải tinh tế hơn, nhuần nhị hơn trong sự phân loại về con người. Làm thế nào để 1 người ngốc không đau khổ, nhảy lầu vì sự phê phán của mình, một người giỏi không trở nên kiêu ngạo, vênh váo vì sự khen ngợi của mình. Chính thái độ như vậy khiến người tuyển chọn lao động từ bản chất đã trở thành nhà lãnh đạo về mặt chính trị đối với quá trình tuyển chọn và quá trình sử dụng lao động.
