Văn chương du ký ở ta dạo này đang được mùa. Đàn ông viết đã lắm, đàn bà còn viết lắm hơn. Ra quầy sách thấy nhan nhản những “Không khóc ở Ai Cập”, “Thôi cười ở Luân Đôn” rồi “Rưng rưng Paris” tới “Nghẹn ngào NewYork”. Bọn ít tiền hiếm khi được đi đâu đành phải ngồi nhà háo hức bứt dứt đọc. Ồ, hóa ra có những vùng đất lạ kỳ thú vị quá. Không những núi non sông biển đã khác ta, mà nhà cửa cây cối cũng khác.
Con bò ở chỗ đó chẳng hạn. Nếu cố gắng trầm lắng suy tư quan sát, tự dưng run rẩy thấy ở nó chứa đựng một sự sâu sắc triết học nào đấy. Thế nhưng lạ nhất vẫn là con người, đặc biệt là ở mấy nước Âu Mỹ mang vẻ tiên tiến văn minh. Đàn ông chẳng hạn, chả hiểu được nuôi dưỡng bằng thứ thức ăn gì mà hễ cứ mở miệng là “I’m sorry” là “Excusez-moi”. Sau khi lần hồi xem cước chú dưới cuối trang, thì bọn ít được đi đâu đại loại mới biết, mấy cái chữ tiếng Tây đấy nôm na nghĩa là “xin lỗi”.
Văn hóa xin lỗi ở ta gần đây được đủ loại đàn ông tranh luận trên mọi diễn đàn. Người nghiêm khắc đứng đắn cho là chưa có. Người tử tế phóng khoáng lại cho là quá nhiều. Đám bảo “có” thường đem quan chức ra làm ví dụ. Đám bảo “không” lại đem thảo dân ra để chứng minh. Bên nào thì lý cũng đạt tình cũng thấu. Quan chức hay phải nói lời xin lỗi thì là chuyện đương nhiên, bởi nghề làm quan là một trong những thứ nghề rất hay tạo ra lỗi. Cứ nhìn những phiên toàn xử các quan mà xem. Khi được nói lời cuối cùng bao giờ bọn họ cũng nức nở xin người thân tha lỗi. Có người nhớ được dai hơn thì sẽ xin lỗi đồng nghiệp, thậm chí cả nhân dân vùng đó. Còn làm dân thì hình như khó mắc lỗi hơn. Lý do tại sao thì mọi người đều biết. Có phải thế chăng mà khi tham gia giao thông nhỡ vượt đèn vàng, thì có một bộ phận không nhỏ người dân, khăng khăng tranh cãi không chịu nhận lỗi.
Trong giáo lý của một vài tôn giáo lớn, chủ đề về những chuyện vấp ngã đạo đức ở con người, thường biểu hiện qua khái niệm tội hay lỗi, luôn được quan tâm. Bởi đã là một người bình thường (kể cả những đấng bậc lúc chưa lên thánh), thì chuyện loạng choạng vấp ngã là điều khó tránh. Hoặc “say nắng” liêu xiêu ngoại tình. Hoặc nhất thời tham lam ăn bẩn. Hoặc trót lừa bạn, hoặc nhỡ phản thầy. Rồi nhờ sự chân thành vất vả sám hối (sám là ăn năn lỗi trước, hối là chừa bỏ lỗi sau), được trời thương đất thứ, người ta suýt soát quay trở về gần trong trắng. Chính vì lẽ đó, trên một tinh thần thương yêu đẫm đầy bao dung vị tha, hầu hết các tôn giáo lớn đều tạm chia sự “vấp ngã” ra thành nhiều mức độ. Có thể đấy mới chỉ là mong manh “lạc”, là non nớt “lầm”, nặng hơn sẽ là sơ xuất “lỗi” còn hơn nữa thì là “tội”. Ngay cả vấn đề “tội” cũng phân thành những lẽ trọng khinh. Và tùy theo mức phạm nặng nhẹ, sẽ là những hình thức tự sám hối tương hợp. Đã giết người thì đến Chúa cũng khó có thể cứu. Làm gì có chuyện “gây hậu quả nghiêm trọng” mà lúc bị phải thăng đường lại ra vẻ âu sầu rồi nhăn nhở xin lỗi.
Đàn ông bây giờ thường hay cố tình nhầm “tội” là “lỗi”. Khi nhỡ dẫm phải chân người mẫu hay khẽ chạm vào vòng 1 của hoa hậu, bọn họ thường nức nở gào “mong quý bà, quý cô tha tội”. Còn khi lừa tình làm tan đời một mới lớn thiếu nữ, bọn họ chỉ sụt sịt thốt “ai em xo di”. Có lẽ bọn họ “hậu hiện đại” quan niệm, khi xã hội ngày nay phát triển đến chót vót văn minh thì mọi ứng xử tự thân đều mang một giá trị ngang nhau, một phép lịch sự xin lỗi cũng ngang như một nghi lễ tạ tội.
Nếu cứ tin theo chuyện “chưởng” của nhà văn Kim Dung người Tầu thì hình như ngày xưa sự chân thành tạ tội có hơi khang khác phép lịch sự xin lỗi. “Ỷ thiên đồ long ký” kể. Tạ Tốn là một ngay thẳng hiệp khách, chỉ vì quá “sốc” trước cái chết oan ức của vợ của con nên đã động thủ lung tung làm vô số người lương thiện bị tàn hại. Vì thế ông ta ân hận lắm. Trước đông đảo quần hùng đang bừng bừng lửa hận, Tạ Tốn tự phế bỏ võ công. (Một thao tác khủng khiếp, hao hao như đại gia lúc đang buôn bán cực kỳ lời lãi thành đạt bỗng phát tán toàn bộ tài sản hiến tặng người nghèo). Rồi Tạ đại hiệp nói lời “xin lỗi” như thế này. “Tạ Tốn tác ác đa đoan, vốn không mong được sống tới ngày nay. Trong chư vị anh hùng thiên hạ, vị nào có thân nhân sư hữu bị Tạ mỗ giết hại, xin mời ra lấy mạng Tạ mỗ”. (Sđd – NXB Văn Học, tập 8, trang 237). Khi thật sự ăn năn tội nặng, đàn ông tử tế thường đem chính tính mạng mình ra để đền bồi.
Bản chất của con người là không muốn nhận lỗi về mình chứ đừng nói gì tới việc nhận tội. Cứ nhìn những cặp vợ chồng đang sắp sửa ly hôn hay đám người tình một thời say đắm yêu nhau đang chuẩn bị chia tay thì thấy. Hầu như ai nấy cũng đều rạo rực chính khí mồm năm miệng mười đổ lỗi cho người khác. “Cô tưởng cô hay lắm à. Cái thằng trưởng phòng mà trưa nào cô cũng nâng niu đi ăn rồi ngủ với nó chỉ là thằng đĩ đực…”. “Khốn nạn, thế thì anh xem lại anh đi…”. Hiền thê cũng không kém, cong cớn kể ra một “list” dài như trường ca được giải về những điều mà cô ta gọi là “đại đê tiện” của đức ông chồng. Hình như càng đổ được nhiều lỗi cho người khác, người ta càng thấy tội của mình nhẹ đi. Phẩm chất này tồn tại một cách đặc biệt điển hình ở những quý ông trót vào vai cao thượng cao quý. Lúc bị rơi mặt nạ, thường câu cửa mồm ở bọn họ là “thế các người cứ tưởng tôi ngu lắm à”. Vâng, thưa quý ông. Chẳng ai tưởng ông ngu cả, mà chỉ không bao giờ xót xa nghĩ rằng ông lại lưu manh đến vậy.
Trong văn bia “Thái phó Trương thăng phủ mộ bi” của nhà Nho người Việt là Vũ Phạm Khải có mở đầu bằng một câu “Ôi, quân tử luận về con người không phải ở chỗ họ không có lỗi mà ở chỗ họ có lỗi”. Đã là đàn ông, cho dù tử tế đến mấy cũng đều có lỗi. Chỉ có điều, khi lỗi đã tha hóa thành tội thì xin đừng nhẹ nhàng nói “I’m sorry”.
Nghe lịch sự cứ như văn chương du ký.
Bài: Nguyễn Việt Hà
