Ngày 1/10/2025, Jane Goodall – nhà linh trưởng học và nhà bảo tồn môi trường ra đi trong giấc ngủ yên bình, hưởng thọ 91 tuổi. Sự ra đi của bà khép lại một hành trình sống phi thường nhưng mở ra di sản bất tử cho khoa học và phong trào bảo vệ thiên nhiên.
Sinh năm 1934 tại London, Jane Goodall sớm bộc lộ niềm đam mê với thiên nhiên và động vật. Thập niên 50, trong bối cảnh khoa học vẫn bị chi phối bởi nam giới, bà trở thành minh chứng sống cho khả năng vượt rào cản. Không cần sự hậu thuẫn của phái mạnh, Goodall vẫn đặt nền móng cho những phát hiện mang tính cách mạng, khẳng định phụ nữ hoàn toàn có thể tạo nên điều phi thường. Năm 1957, Goodall đến Kenya và gặp nhà nhân chủng học Louis Leakey. Cuộc gặp gỡ này đã thay đổi cuộc đời bà. Dưới sự khuyến khích của Leakey, Goodall bắt đầu dự án nghiên cứu tinh tinh ở Gombe Stream, Tanzania (khi đó là Tanganyika) vào năm 1960. Các nhà khoa học thời bấy giờ chỉ quan sát động vật từ xa hoặc trong phòng thí nghiệm. Còn bà chọn cách sống giữa môi trường tự nhiên, biến sự gần gũi thành phương pháp nghiên cứu.
Goodall dành nhiều tháng hòa nhập với đàn tinh tinh, đặt tên thay vì đánh số, ghi chép tỉ mỉ tính cách, mối quan hệ xã hội và cả cảm xúc của từng cá thể. Chính cách tiếp cận ấy đã mang đến phát hiện gây chấn động: con tinh tinh David Graybeard biết dùng một cọng cỏ để câu mối từ tổ. Khám phá này thách thức quan điểm khoa học phổ biến cho rằng chỉ con người mới sử dụng công cụ, buộc giới học thuật phải định nghĩa lại khái niệm công cụ cũng như ranh giới giữa con người và động vật.
Trong nhiều năm tiếp theo, Goodall tiếp tục ghi nhận hàng loạt hành vi phức tạp như dùng đá để đập hạt, cành cây để lấy mật ong, giao tiếp bằng cử chỉ và tiếng kêu, thậm chí cả hành vi bạo lực như chiến tranh lãnh thổ. Bà cũng chứng minh tinh tinh là loài ăn tạp chứ không chỉ ăn chay. Những phát hiện này tạo nên cuộc cách mạng trong ngành linh trưởng học, đồng thời thay đổi cách con người nhìn nhận chính mình trong mối quan hệ với tự nhiên.
Goodall còn ghi lại kết quả nghiên cứu qua nhiều tác phẩm, tiêu biểu là “In the Shadow of Man” (1971) và “The Chimpanzees of Gombe: Patterns of Behavior” (1986). Với những đóng góp đó, bà đã viết lại định nghĩa khoa học và chứng minh trí tuệ cùng sự bền bỉ có thể vượt qua mọi rào cản giới tính.
Năm 1986, tại một hội nghị khoa học, Goodall nhận ra mối đe dọa nghiêm trọng đối với môi trường sống và sự tồn tại của động vật hoang dã. Từ bước ngoặt đó, bà không chỉ là nhà linh trưởng học mà còn trở thành diễn giả và nhà vận động bền bỉ cho tự nhiên. Bà sáng lập Viện Jane Goodall (JGI) để tiếp tục nghiên cứu và bảo tồn tinh tinh, đồng thời hợp tác cùng cộng đồng địa phương trong phát triển bền vững. Song song, bà khởi xướng “Roots & Shoots”, chương trình toàn cầu dành cho giới trẻ nhằm nuôi dưỡng tinh thần hành động vì môi trường và tương lai xanh.
Nỗ lực ấy được thế giới ghi nhận vào năm 2002, Liên Hợp Quốc trao tặng bà danh hiệu “Sứ giả Hòa bình”. Đến năm 2023, trong một cuộc phỏng vấn, bà vẫn kiên định với thông điệp khẩn thiết: “Chúng ta có một khoảng thời gian để thay đổi đường hướng của hành tinh này, nhưng nó đang nhanh chóng khép lại. Nếu các chính phủ làm những gì họ nói họ sẽ làm, thì chúng ta vẫn còn cơ hội”.
Hơn nửa thế kỷ cống hiến, Jane Goodall không chỉ được nhớ đến như một nhà linh trưởng học vĩ đại mà còn như biểu tượng toàn cầu của phong trào bảo vệ môi trường. Những cuốn sách, bài giảng và chuyến đi của bà đã khơi dậy trong hàng triệu người ý thức về trách nhiệm chung đối với Trái Đất. Các sáng kiến do bà sáng lập vẫn tiếp tục lan rộng, gieo mầm hy vọng cho thế hệ trẻ trở thành những người gìn giữ thiên nhiên. Trong bối cảnh biến đổi khí hậu và khủng hoảng sinh thái ngày càng cấp bách, di sản của Jane Goodall giống như ngọn đuốc soi đường, nhắc nhở nhân loại rằng cơ hội vẫn còn nếu chúng ta cùng nhau hành động.
Sự ra đi của bà để lại khoảng trống lớn không chỉ trong khoa học mà cả trong cộng đồng quốc tế. Cựu Tổng thống Mỹ Joe Biden, người từng trao Huân chương Tự do cho Goodall, viết trên X rằng ông và phu nhân Jill Biden “vô cùng đau buồn” và ca ngợi cách “hoạt động, tầm nhìn và thông điệp hy vọng của bà đã huy động một phong trào toàn cầu để bảo vệ hành tinh”. Tổng thư ký Liên Hợp Quốc António Guterres cũng bày tỏ lòng biết ơn với “những nỗ lực bảo vệ môi trường suốt đời của Goodall và sự ủng hộ mạnh mẽ của bà đối với Liên Hợp Quốc”. Trên Instagram, ông viết: “Bà đã để lại một di sản phi thường cho nhân loại và hành tinh của chúng ta”. Không chỉ chính giới, giới nghệ sĩ cũng dành những lời tri ân sâu sắc. Leonardo DiCaprio viết trên Instagram: “Hôm nay chúng ta đã mất đi một người hùng thực sự của hành tinh, một nguồn cảm hứng cho hàng triệu người, và một người bạn thân yêu”.
