Mã Pí Lèng được xem là cung đèo hiểm trở bậc nhất Việt Nam. Trong kỳ quan thiên nhiên hùng vĩ đó, hẻm vực Tu Sản là cao và sâu nhất nước Việt và có thể là cả Đông Nam Á. Tu Sản được xem là “đệ nhất hùng quan” với chiều cao vách đá lên tới 700–800m, chiều dài tới 1,7km, sâu 700–900m, là danh thắng kỳ vĩ độc nhất của vùng cao nguyên đá Đồng Văn. Tu Sản là sự kỳ diệu của tạo hóa hàng triệu năm trước khi nơi đây vẫn chìm trong lòng đại dương mênh mông, trong quá trình vỏ Trái Đất thay đổi, nước rút đi để lại di sản địa chất độc nhất cho tới ngày hôm nay.
Hà Giang là mảnh đất cuối trời cực Bắc của nước Việt với cao nguyên đá Đồng Văn được công nhận và Công viên địa chất toàn cầu, nơi ấy cũng là mái nhà của nhiều đồng bào dân tộc sinh sống (Hmong, Dao, Lô Lô, Tày…) tạo nên nhiều giá trị văn hóa đặc sắc và độc đáo. Nếu ai đã lên Hà Giang cũng sẽ đều choáng ngợp bởi núi non hùng vĩ, bởi bàn tay khéo léo của con người khi sinh tồn nơi đây cũng như vẻ đẹp của các loài hoa suốt cả bốn mùa. Trên chuyến xe vòng quanh vùng cao nguyên đá, bạn sẽ như uốn mình theo từng con dốc, cung đèo để tới với đỉnh trời Quản Bạ rồi Đồng Văn và trầm trồ trước vẻ đẹp của Mã Pí Lèng và dòng Nho Quế trong xanh.
Mã Pí Lèng theo tiếng của người Hmong nghĩa là “sống mũi con ngựa” để nói về độ hiểm trở của những ngọn núi và con đường dựng đứng tựa sống mũi ngựa. Xưa kia, con người chỉ có thể đi bộ băng rừng leo núi mới vượt qua được, nhưng từ khi con đường Hạnh Phúc được nối thông, Mã Pí Lèng đã trở thành một trong “tứ đại đỉnh đèo” của Việt Nam. Và trong cái hùng vĩ đó, hẻm vực Tu Sản đứng ngay cạnh đèo Mã Pí Lèng như là nét vẽ cuối cùng cho bức tranh tuyệt sắc của tự nhiên.
Chỉ mấy năm trước, khi dòng Nho Quế chưa bị chặn dòng làm thủy điện, rất ít người tiếp cận được chân của bức vách Tu Sản thẳng đứng bởi địa hình hiểm trở. Những ngôi nhà gần hẻm vực nhất của người dân bản Mã Pí Lèng cũng cách cả trăm mét khiến cho du khách chỉ có thể chiêm ngưỡng sự hùng vĩ từ các điểm ngắm là khúc cua trên đèo mà thôi.
Khi thủy điện chặn dòng, dòng Nho Quế đã thôi róc rách mà trở thành “mặt hồ” tĩnh lặng, người dân đã nhanh chóng dùng những chiếc thuyền máy để đưa đón những vị khách muốn xuống tận chân của vách núi thẳng đứng lớn nhất Việt Nam này.
Từ cuối cung đèo Mã Pí Lèng hướng gần Mèo Vạc, trên con đường xuôi về Xín Cái, Săm Pun, Sơn Vỹ, bạn sẽ xuống tới cầu Tràng Hương để chạm tay vào dòng sông xanh ngắt một màu. Từ đây, ngồi thuyền chừng 20 phút sẽ tới được giữa hẻm vực độc đáo này. Trước đó, dòng sông như là đáy của chữ V được bao bọc bởi núi, nhưng khi thuyền vào hẻm vực, bạn sẽ ở đáy của chữ U ngước lên vách đá cao vút. Mùa tháng 2, 3, cả triền sông rực lên màu đỏ của hoa gạo hòa cùng màu xanh của nước tạo nên bức tranh rừng núi vô cùng đẹp mắt.
Theo thông tin từ đơn vị kiểm lâm của huyện Mèo Vạc, ngoài sự độc đáo của tự nhiên khi tạo nên vách núi thẳng đứng đó thì ở hẻm vực Tu Sản còn có một đàn khỉ mốc ước chừng 30–40 cá thể sinh sống. Chúng sống trên các vách hốc đá cheo leo hoặc náu mình trong những lùm cây rậm rạp. Thức ăn của khỉ mốc thường là trái cây, ngũ cốc và một số động vật không xương sống nhỏ, thỉnh thoảng ăn côn trùng cánh cứng hoặc ấu trùng, có thể cả thằn lằn.
Khỉ mốc hoạt động mạnh vào ban ngày nên nếu may mắn thì bạn có thể bắt gặp chúng khi đi thuyền trên dòng Nho Quế. Người dân ở đây thường bị đàn khỉ mốc ném nhành cây hoặc đá khi đánh cá vào đêm trăng dưới hẻm vực Tu Sản. Cũng do sinh sống trên vách đá dựng đứng như thế nên đàn khỉ mốc này không bị hoạt động săn bắt của con người đe dọa.
