Sau những năm du học ở nước ngoài (Tiếu Chi và Trần Quang Đức học ở Trung Quốc; Nguyễn Quốc Vương học ở Nhật Bản), 3 chàng trai 8X có chung sự đồng cảm với tôn chỉ “Khai dân trí. Chấn dân khí. Hậu dân sinh” của nhà yêu nước Phan Chu Trinh, đã gặp nhau và lập nên trang Tam Dân Xã, với mong muốn đưa tri thức lịch sử đến với công chúng.

Cần mẫn đăng tải nhiều bài viết phản biện về văn hóa, giáo dục, những quan điểm của Tam Dân Xã không phải lúc nào cũng thuận theo số đông, nhưng họ vẫn kiêu hãnh theo đuổi con đường của mình. “Sự tiến bộ và văn minh của quốc gia hay cộng đồng không thể nào có được nếu như ở đó không có những công dân mang nhận thức khoa học và tinh thần tự do. Những góc nhìn, nhận thức của chúng tôi về giáo dục, nghệ thuật, văn hóa, ngôn ngữ, tôn giáo đều nhằm chia sẻ một mục tiêu chung là thúc đẩy sự tiến bộ và văn minh ấy” - Tam Dân Xã tự giới thiệu về mình như vậy.

NHÀ THƯ PHÁP TIẾU CHI VÀ ĐƯỜNG XA VẠN DẶM

Sau rất nhiều năm cặm cụi “lần đọc cảo xưa sách cũ”, ngao du bốn bể để “sưu tập” chữ, cuốn sách của Tiếu Chi (Nguyễn Hữu Sử) - “Lịch sử thư pháp Việt Nam” mới được xuất bản đầu năm 2017. Ngay từ khi ra đời, cuốn sách đã được coi là sự khai phá khoảng trống mênh mông về thư pháp Việt.

Trong hơn 10 năm sưu tập tư liệu, Tiếu Chi đã đi dọc ngang khắp đất nước. Có thể thấy anh ở chốn chùa chiền, những rẻo núi vùng Cao Bằng, vào tận miền Trung, miền Nam… - bất cứ nơi nào có chữ khắc trên bia đá. Anh sẵn sàng leo lên vách đá hiểm trở hay ngồi vắt vẻo trên giàn giáo tre dựa vào núi. Anh gọi đó là đi “dập chữ”. Tiếu Chi đã dập hơn 1000 bản thư pháp trên bia đá, hoành phi, vách hang, vách núi. Sau khi tập hợp được những cứ liệu trên, anh tìm ra điểm chung của từng thời đại và đối chiếu với các nước từng có nghệ thuật thư pháp Hán tự trong suốt chiều dài lịch sử như Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc. Từ đó, anh tự tin khẳng định Việt Nam cũng có một nền thư pháp đạt đến đỉnh cao: “Người Việt Nam ưa pháp độ, chuộng cương kiện, chữ lấy phép tắc làm nền tảng, phải cứng cáp rắn rỏi, hoặc nếu không thì rồng bay phượng múa” (trích “Lịch sử thư pháp Việt Nam”).

Tự nhận nghiên cứu của mình không có nhiều tính ứng dụng trong đời sống hiện đại, nên quãng đường đi tìm dấu xưa tích cũ của Tiếu Chi gặp khá nhiều khó khăn bởi không xin được tài trợ. Nhưng vì đam mê, anh luôn sẵn sàng lên đường, dù nhiều khi phải vét sạch tiền túi. Thậm chí, với Tiếu Chi, “chặng đường gian nan đi tìm những ‘câu thần bút hoa’ chính là lúc tôi thấy hạnh phúc nhất trong đời”.

TRẦN QUANG ĐỨC VÀ SỰ LỰA CHỌN “PHI TRUYỀN THỐNG”

Năm 2013, cuốn “Ngàn năm áo mũ” ra mắt, cái tên Trần Quang Đức trở thành một hiện tượng khi giải mã và kết thúc cuộc tranh cãi bấy lâu về trang phục Việt cổ. Nhà nghiên cứu Trịnh Bách còn cho rằng cuốn “Ngàn năm áo mũ” ra đời chính là một sự “cứu rỗi may mắn”. Ông đánh giá: “Có lẽ đây là một trong những tập tài liệu văn hóa, lịch sử trang phục được nghiên cứu sâu và biên soạn kỹ nhất ở Việt Nam, nếu không nói là ở cả phạm vi quốc tế, cho đến nay”. Cuốn sách thỏa mãn cả phần đọc và phần nhìn - điều đó lí giải tại sao “Ngàn năm áo mũ” lại bán chạy đến vậy.

Năm 2014, Trần Quang Đức lặng lẽ rời Viện Văn học, chính thức trở thành nhà nghiên cứu tự do. Khi đó anh 29 tuổi, không còn quá trẻ cho một lựa chọn “phi truyền thống”. Ít lâu sau, lớp dạy Hán Nôm “vỡ lòng” của anh ra đời. Học trò của Đức đa phần là người trẻ 8X, 9X. Ngoài việc chỉ cho trò những kiến thức, con chữ cơ bản nhất để có thể hiểu được ý nghĩa của hoành phi câu đối khắc trong đền chùa xứ nhà, Đức còn hướng đến mục tiêu dài hơi hơn: dạy Hán Nôm để người trẻ hiểu thêm tiếng Việt và văn hóa Việt.

Mới đây, Trần Quang Đức đã gây bão trên mạng xã hội khi cung cấp một bức tranh được cho là chân dung của vua Quang Trung, được họa lúc đi sứ sang triều kiến vua Càn Long (nhà Thanh, Trung Quốc). Đó là hình ảnh một ông vua có phần bé nhỏ thay vì “râu hùm, hàm én, mày ngài” như trong tưởng tượng của nhiều người. Cuộc tranh cãi căng thẳng đến độ nhà nghiên cứu bị nhiều cư dân mạng dọa “ném xuống biển”. Ở vị thế nhà nghiên cứu, Trần Quang Đức lựa chọn nhìn về quá khứ bằng một cái nhìn khách quan, dân chủ, không nệ cổ, chấp nhận đi ngược đám đông, đối diện trung thực với quá khứ để lý giải hiện tại. Với Đức, tìm về lịch sử cũng chính là một hành trình tìm kiếm tự do tư tưởng, học thuật.

NGUYỄN QUỐC VƯƠNG – KẺ “CUỒNG YÊU” NƯỚC NHẬT?

Trong số ba người của Tam Dân Xã, Nguyễn Quốc Vương kín tiếng hơn nhưng có lẽ là người viết nhiều và xuất bản nhiều sách nhất trong nhóm. Vương có những cuốn “nghiêm túc” như “Giáo dục Việt Nam học gì từ Nhật Bản” nhưng cũng có những cuốn rất đời như tập thơ dành cho thiếu nhi có tên “Điều bí mật trong vườn”.

Nói về Vương, Tiếu Chi cười: “Vương nói đến câu thứ ba thì kiểu gì cũng nhắc đến Nhật Bản”. Còn trong cuộc nói chuyện với tôi, Vương nói về Nhật Bản ở câu thứ… hai. Thế giới nghiên cứu của Vương xoay quanh lịch sử giáo dục Nhật Bản và bộ môn lịch sử.

Không phải vì “cuồng yêu” mà chọn nước Nhật, Vương nghiên cứu nước Nhật để nghĩ về cải cách ở Việt Nam. Nước Nhật cho anh cái nhìn đa chiều, dữ liệu để đối chiếu với thực tế nước nhà trên nhiều phương diện, đặc biệt là giáo dục.

Cuốn sách mới nhất của Nguyễn Quốc Vương, xuất bản giữa năm 2017, có tựa đề “Môn sử không chán như em tưởng”. Điều đặc biệt là cuốn sách 290 trang có đến hơn nửa là bài kiểm tra hoặc bài tập về nhà cho học sinh. Cách Vương ra đề khiến độc giả thấy sốc, bởi những câu hỏi của anh nhiều khi đặt các em học sinh phải đứng trước những vấn đề vĩ mô, có thể trở thành cả một công trình nghiên cứu. Cách dạy sử của Vương được một số trường áp dụng. Không ít ý kiến trái chiều, nhưng học sinh thì vô cùng hào hứng.